Οι πρόσφατοι ρωσικοί βομβαρδισμοί στην ιστορική πόλη του ουκρανικού νότου έπληξαν, για άλλη μία φορά, σημαντικά θρησκευτικά και πνευματικά τοπόσημα της χώρας
Ο Ιγκορ Ποσιβάιλο, διευθυντής του Μουσείου Μαϊντάν στο Κίεβο, βρέθηκε στην Ουάσιγκτον για ένα συμπόσιο που διοργανώθηκε από τη Smithsonian Cultural Rescue Initiative. Είμαστε στα 2020 και ο Ποσιβάιλο το λέει ξεκάθαρα ενώπιον του ειδικού κοινού: ο πολιτισμός γίνεται αντικείμενο πολέμου.
Ημέρα 518η. Οι Ρώσοι –σχεδόν ενάμιση χρόνο τώρα– χτυπούν ανηλεώς την Ουκρανία. Ανθρωποι εξακολουθούν να σκοτώνονται· τα «πράγματά» τους ισοπεδώνονται· η χώρα σφυροκοπάται αλύπητα· η Μόσχα απειλεί με πυρηνικά και παγκόσμια ασιτία. Αυτός ο πόλεμος στην καρδιά της Ευρώπης διαλύει ζωές και μέλλον – δυστυχώς και παρελθόν.
Οι ρωσικές δυνάμεις δεν αστειεύονται· ακολουθούν, φαίνεται, πιστά το προπολεμικό διάγγελμα του προέδρου τους: η Ουκρανία δεν υπάρχει· υπάρχει μόνον η Ρωσία και όσα της ανήκουν. Αυτή η αποστροφή του λόγου του Βλαντιμίρ Πούτιν μοιάζει πυξίδα στην καταστροφή που προκαλείται από την εισβολή της 24ης Φεβρουαρίου 2022.
Βέβαια, μετά τη διεθνή κατακραυγή και τις αναφορές του Βολοντίμιρ Ζελένσκι για «ρωσική βαρβαρότητα», το Κρεμλίνο αρνήθηκε ότι δικοί του βομβαρδισμοί κατέστρεψαν την Οδησσό, ωστόσο, σύμφωνα με το Γαλλικό Πρακτορείο, φάνηκε εμμέσως να υπαναχωρεί σε αυτή τη δήλωση όταν η εκπρόσωπος του ρωσικού υπουργείου Εξωτερικών δήλωσε ότι τα χτυπήματα κατέστρεψαν ένα ουκρανικό πολεμικό πλοίο. «Οι πύραυλοι Kalibr κατέστρεψαν τη στρατιωτική υποδομή στο λιμάνι της Οδησσού, με ένα χτύπημα υψηλής ακρίβειας», ανέφερε η Μαρία Ζαχάροβα.
«Η Ουκρανία δεν υπάρχει»
Η αρχή που λέει «Η Ουκρανία δεν υπάρχει» φαίνεται, τουλάχιστον τις τελευταίες ημέρες, στο δράμα της Οδησσού, το ιστορικό κέντρο της οποίας κρίθηκε μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς της UNESCO τον περασμένο Ιανουάριο· ένα μνημείο που αποσυντίθεται εις τα εξ ων συνετέθη. Ο Λουτς Μέλερ, αναπληρωτής γ.γ. της γερμανικής επιτροπής της UNESCO, μιλώντας στην Deutsche Welle, κάνει λόγο για επιθέσεις σε μουσεία: το Αρχαιολογικό, το Ναυτικό και το Λογοτεχνικό Μουσείο έχουν πληγεί ιδιαίτερα, δίχως ακόμη κανείς να είναι σε θέσει να αξιολογήσει τη ζημιά που υπέστησαν όχι μόνον δομικά αλλά και στις σημαίνουσες συλλογές τους.
«Η Ουκρανία δεν υπάρχει» σημαίνει ότι δεν υπάρχει –ή δεν θα υπάρξει– η ιστορία της να το αποδεικνύει. Δεν φτάνει να σκοτωθούν, να ξεριζωθούν ή να υποταχθούν οι Ουκρανοί· πρέπει να εξαφανιστεί ό,τι θυμίζει έναν ολόκληρο, μακραίωνο και αυτόνομο πολιτισμό.
Ταυτόχρονα, βάλλονται ιστορικοί ορθόδοξοι ναοί, καθώς το Κρεμλίνο, εφόσον δεν μπορεί με τον στρατό και την περίφημη ισχύ του να επιβληθεί των Ουκρανών, σχεδιάζει να εξαφανίσει κάθε πολιτιστική και πνευματική κληρονομιά της χώρας, με τις ευλογίες της ρωσικής ορθόδοξης Εκκλησίας που παραμένει εξοργισμένη με την «αποστασία» της ουκρανικής.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι ο Καθεδρικός Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος. «Δεν χρειάζεται να είσαι ειδικός για να δεις ότι η δομική ακεραιότητα της Ορθόδοξης Εκκλησίας της Ουκρανίας διακυβεύεται σοβαρά», είπε στην DW Λουτς Μέλερ.
Το σύμβολο της Οδησσού
Στις 25 Μαΐου του 1809, ο Αρχιεπίσκοπος Ουκρανίας Πλάτων χοροστατεί στα λαμπερά θυρανοίξια του Καθεδρικού Ναού της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος στην Οδησσό – μια πόλη που κανείς ακόμη τότε δεν ανέμενε ότι θα μετασχηματιζόταν σε οικονομικό και πολιτιστικό κέντρο της ευρύτερης περιοχής του ουκρανικού νότου και της Κριμαίας.
Ο ναός μεγάλωνε παράλληλα με την πόλη. Τα πρώτα θεμέλιά του τέθηκαν από τον μητροπολίτη Γαβριήλ στις 14 Νοεμβρίου του 1795, έναν χρόνο μετά την ίδρυση της Οδησσού, το 1794. Ο χώρος που είχε επιλεγεί ήταν η σημερινή πλατεία του Καθεδρικού Ναού, ενώ αρχικά ο εκκλησιαστικός χώρος θα αφιερωνόταν στον άγιο Νικόλαο τον Θαυματουργό.
Τα σχέδια του ναού ήταν του Βικέντι Βάνρεζαντ –που έχει συμβάλει σε πλείστες όσες ανοικοδομήσεις στην Ουκρανία, όπως η περίφημη Ναυτική Ακαδημία της Χερσώνας– και του Ιταλού αρχιτέκτονα Φραντσέσκο Φραπόλι, που το όνομά του έχει συνδεθεί με την ανοικοδόμηση της Οδησσού και κυρίως με το λιμάνι της.
Λίγα χρόνια αργότερα, το 1837, όσο η πόλη μεγάλωνε και είχε ανάγκη από ανάλογο ναό, υψώθηκε το καμπαναριό που κατασκευάστηκε, όπως γράφει η Odessa Journal, από τα λάφυρα του ρωσοτουρκικού πολέμου του 1828-1829: από 28 τουρκικά κανόνια. Είναι η ίδια χρονιά κατά την οποία η Οδησσός καθίσταται έδρα της επισκοπής Χερσώνος-Ταυρίδος και ο ναός ονομάζεται επισήμως καθεδρικός.
Τις επόμενες δεκαετίες και έως το 1894, ο ναός μεταμορφώνεται άρδην και οι αρχιτεκτονικές παρεμβάσεις ομογενοποιούνται. Βασικό υλικό παραμένει το μάρμαρο, ενώ ο διάκοσμος και οι πολυέλαιοι έχουν επιδοκιμαστεί ανά τα χρόνια.
Ο Καθεδρικός Ναός της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και η περίφημη πλατεία κατέστησαν ο θρησκευτικός και κοινωνικός ομφαλός της Οδησσού. Οπως γράφει η Odessa Journal, o ιδιαίτερος ρόλος του καθεδρικού ναού στην πνευματική ζωή της Οδησσού και της περιοχής καθορίστηκε από τα σημαίνοντα κειμήλια που φυλάσσονται εκεί: η θαυματουργή εικόνα της Θεοτόκου Κασπερόφσκαγια, η αρχαία εικόνα του αγίου Νικολάου Μιρλικίσκι, η «Αγία Τριάδα» του διάσημου ζωγράφου Πολ Λερουά, λάβαρα και σταυροί από τα υλικά που είχαν αποσπαστεί ως λάφυρα κατά τους πολέμους της περιοχής.
Το 1932, δεκαπέντε χρόνια μετά την επανάσταση των μπολσεβίκων, ήταν μια μαύρη χρονιά για το κοινωνικό και πνευματικό καταφύγιο των κατοίκων της Οδησσού. Στο πλαίσιο της μάχης κατά του «οπίου του λαού», οι Σοβιετικοί αποφάσισαν να κλείσουν τον ναό, αφού πρώτα τον είχαν απογυμνώσει από τα μάρμαρα και από όλο τον διάκοσμό του. Ο Οδησσός μόλις είχε χάσει την πυξίδα της, η οποία εντέλει ισοπεδώθηκε το 1936. Για την πλήρη καταστροφή του ναού, όπως αναφέρει το ίδιο δημοσίευμα, υπάρχουν δύο εκδοχές της αλήθειας: είτε ανατινάχθηκε είτε η καταστροφή της έγινε αργά και βασανιστικά, από χέρια ανθρώπων, πέτρα την πέτρα. «Στη θέση του ναού στήθηκε ένα μνημείο για τον Στάλιν, που κάλυπτε όλο το δυτικό τμήμα της πλατείας του καθεδρικού ναού. Τα θεμέλια και τα υπόγεια του ναού ήταν αθέατα από τους κατοίκους της Οδησσού».
Οι κάτοικοι της Οδησσού έπρεπε να περιμένουν περί τα 60 χρόνια για να ανακτήσουν –στην πραγματικότητα, να αναστήσουν– το θρησκευτικό και πνευματικό σύμβολο. Με την πτώση της Σοβιετικής Ενωσης, κινητοποιήθηκαν οι πάντες: αρχές, κάτοικοι, επιχειρηματίες και θαυμαστές απ’ όλο τον κόσμο.
Στα τέλη του αιώνα, όπως λέει η Odessa Journal, ο φιλανθρωπικός οργανισμός Black Sea Orthodox Fund συγκέντρωσε περισσότερα από… 615 εκατομμύρια δολάρια για την ανοικοδόμηση του ναού. Στις 21 Ιουλίου του 2010, ο Πατριάρχης Μόσχας και πασών των Ρωσιών Κύριλλος χοροστάτησε στα θυρανοίξια της νέας εποχής του ναού, ο οποίος κοσμήθηκε με 23 καμπάνες, δώρο από την Ελλάδα, καθιστάμενος ο ναός με το μεγαλύτερο καμπαναριό της Ουκρανίας.
Η «μαύρη» λίστα της UNESCO
Τις τελευταίες εβδομάδες, τα καταστροφικά ρωσικά πυρά χτύπησαν και τη Λβιβ, η οποία επίσης ανακηρύχθηκε μνημείο παγκόσμιας κληρονομιάς, ενώ τις προηγούμενες ημέρες η Μόσχα βομβάρδισε και το Πολιτιστικό Κέντρο για τη Λαϊκή Τέχνη και την Καλλιτεχνική Εκπαίδευση στο γειτονικό Μικολάιφ.
Από ενάρξεως του πολέμου, ο πολιτισμικός κλάδος του ΟΗΕ έχει επαληθεύσει, έως τις 20 Ιουλίου, ζημιές σε 270 πολιτιστικά τοπόσημα τοποθεσίες σε όλη την ουκρανική επικράτεια: 116 θρησκευτικούς χώρους, 27 μουσεία, 95 κτίρια ιστορικού ή/και καλλιτεχνικού ενδιαφέροντος, 19 μνημεία, 12 βιβλιοθήκες, 1 Αρχείο.
Είναι προφανές ότι οι περισσότερες καταστροφές σημειώθηκαν στα ανατολικά της χώρας: το Ντονέτσκ έχει 78 πολιτιστικές πληγές, το Λουγκάνσκ 33 και το Χάρκοβο 55. Η ευρύτερη περιοχή του Κιέβου, που περιλαμβάνει τις μαρτυρικές πόλεις Ιρπίν και Μποροντιάνκα, έχει σημειώσει 38 πλήγματα σε πολιτιστικά μνημεία.
Οι πρωτοβουλίες της διεθνούς κοινότητας, όμως, αυξάνονται και πληθύνονται για τη διάσωση και τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ουκρανίας, παρότι ο υπουργός Πολιτισμού της Ουκρανίας έθεσε προ ημερών την παραίτησή του στη διάθεση του Βολοντίμιρ Ζελένσκι. Αφορμή υπήρξαν τα δημόσια σχόλια του Ουκρανού προέδρου για προτεραιόποιηση της διοχέτευσης των πόρων στην άμυνα της χώρας «για την τελική νίκη» και όχι σε «μουσεία, πολιτιστικά κέντρα, σύμβολα, τηλεοπτικές σειρές, που όλα αυτά είναι σημαντικά, αλλά τώρα υπάρχουν άλλες προτεραιότητες».
Δωρεές, χρηματοδοτήσεις, εθελοντισμός
Υπό την αιγίδα του ΟΗΕ και της Ε.Ε. δημιουργούνται funds και παρέχονται χρηματοδοτήσεις, όπως συνέβη με το Europa Nostra. Σε αυτό το πλαίσιο, σύμφωνα με τις πληροφορίες του βραβείου, το έργο που χρηματοδοτείται διατηρεί ψηφιακά τις συλλογές βιομηχανικής κληρονομιάς που απειλούνται με εξαφάνιση στα ανατολικά της Ουκρανίας, ενώ έχουν δημιουργηθεί δεσμοί μεταξύ συλλογών και κοινοτήτων στην Ουκρανία και άλλες ευρωπαϊκές περιοχές που αντιμετωπίζουν την αποβιομηχάνιση και τις μεταβιομηχανικές μεταβάσεις, ιδιαίτερα στο Ηνωμένο Βασίλειο.
Η ιδιαίτερη σχέση Ευρώπης-Ουκρανίας, με την τελευταία να αποτελεί υποψήφιο προς ένταξη μέλος, εκτείνεται και σε ακόμα τρία προγράμματα στο πλαίσιο του Creative Europe της Κομισιόν. Οπως αναφέρεται επισήμως, στα τρία έργα που υλοποιούνται συμμετέχουν 16 ευρωπαϊκοί και ουκρανικοί οργανισμοί, στοχεύουν στην υποστήριξη των Ουκρανών καλλιτεχνών, αλλά και πολιτιστικών οργανισμών στη χώρα, «προσφέροντας ευέλικτους μηχανισμούς χρηματοδότησης».
Στο ίδιο πνεύμα και η UNESCO, που μετέρχεται κάθε μέσο για να βοηθήσει τους Ουκρανούς καλλιτέχνες. Οπως λέει ο πολιτιστικός κλάδος του ΟΗΕ, τα πρότζεκτ, που καλύπτουν κινούμενα σχέδια, δημιουργία ανοικτού πολιτιστικού χώρου, οπτικοακουστικές εγκαταστάσεις και εκθέσεις, στοχεύουν στην επανασύνδεση των καλλιτεχνών με το κοινό τους κατά τη διάρκεια του πολέμου. «Η υποστήριξη καλλιτεχνών και επαγγελματιών του πολιτισμού σήμερα σημαίνει υποστήριξη των αυριανών κοινωνιών», έχει δηλώσει ο Ερνέστο Οτόνε, βοηθός γενικός διευθυντής Πολιτισμού της UNESCO.
Το Διεθνές Συμβούλιο Μουσείων (ICOM), από πλευράς του, χρηματοδοτεί πολιτιστικά προγράμματα στην Ουκρανία. Αυτά τα πρότζεκτ επικεντρώνονται, όπως είναι αναμενόμενο, στα μουσεία της χώρας με ένα ολιστικό πνεύμα που στοχεύει όχι μόνον στη διατήρηση της κληρονομιάς και την ανασύσταση των δομών τους, αλλά στην επανασύνδεσή τους με τον πληγωμένο λαό εντός και εκτός Ουκρανίας.
Ταυτόχρονα, πρωτοβουλίες λαμβάνουν και οι ίδιοι οι πολίτες. Σύμφωνα με το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ του Νταβός, οι συντονισμένες προσπάθειες για την προστασία και τη διατήρηση της πολιτιστικής κληρονομιάς της Ουκρανίας κατά τη διάρκεια της σύγκρουσης με τη Ρωσία συνεχίζονται. Μεταξύ άλλων, μάλιστα, έχει δημιουργηθεί μία εφαρμογή που επιτρέπει στους Ουκρανούς –ειδικού και μη– να σκανάρουν τρισδιάστατα σημαντικά τοπόσημα της χώρας τους προτού εκείνα πληχθούν ή ισοπεδωθούν. Αυτή η εφαρμογή αποθηκεύει τα αρχεία αυτά με απώτερο στόχο να δημιουργηθεί μόνιμη ιστορική ψηφιακή βιβλιοθήκη υπό το όνομα Backup Ukraine.
Παράλληλα, δημιουργούνται πλατφόρμες που συγκεντρώνουν χρήματα (όπως η Save the Spot), ψηφιοποιούνται αρχεία για να μη χαθεί ίχνος από την πλούσια και μακραίωνη ουκρανική κουλτούρα, ενώ οι διεθνείς καλές πρακτικές προσφέρονται αφειδώς υιοθετούνται για την «επόμενη μέρα». Σε αυτό ακριβώς το πλαίσιο, έχει δημιουργηθεί και η Heritage Emergency Response Initiative, που αποτελείται από Ουκρανούς μουσειολόγους και σε συνεργασία με διεθνείς οργανισμούς παρακολουθούν, προετοιμάζονται και καταγράφουν κάθε ρωσική επιθετική κίνηση σε χώρους και σημεία ευρύτερου πολιτιστικού ενδιαφέροντος.
Ταυτόχρονα, εργαζόμενοι μουσείων, όπως το Εθνικό Μουσείο της Ιστορίας της Ουκρανίας, στο Κίεβο, και το Μουσείο Λογοτεχνίας του Χαρκόβου ή ο αρχιτέκτονας Μαξ Ρόζενφελντ, γέννημα-θρέμμα του Χαρκόβου, κάνουν ό,τι περνά από το χέρι τους για να σώσουν οτιδήποτε κι αν σώζεται, σε ένα τιτάνιο έργο διατήρησης ιστορικών τοποσήμων και τεκμηρίων από τη ρωσική επίθεση, που έχει βάλει στόχο την εξαφάνιση μιας ολόκληρης χώρας.
Πηγή: Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
